Kvir teorija je oblast kritičke teorije koja je nastala u poslednjoj deceniji 20. veka iz gej i lezbijskih feminističkih studija. U pitanju je zbir strategija čitanja književnih ili drugih tekstova. Na razvoj ove teorije najviše uticaja je imao koncept heteroglosije ili višeglasja ruskog književnog kritičara Mihajla Bahtina. On smatra u da u svakom datom vremenu niz kulturnih uticaja poput onih socijalnih, istorijskih, psiholoških, političkih ili, čak, ličnih daju tekstu, frazi, reči ili događaju određeno značenje.
Kvir teorija ispituje ulogu libida u višeglasju nekog teksta. U studiji „Među muškarcima: engleska književnosti i muška homosocijalna želja“ Iv Kosovski Sedžvik, koje se smatra se delom u kome se začela kvir teorija, autorka istražuje načine na koji homoseksualnost i homosocijalnost (direktno muško društveno povezivanje bez žena kao posrednica) menjaju tekstove engleske književnosti.
Svoj originalni doprinos kvir teoriji u njenoj primeni na srpsku književnu tradiciju pokušao je da ponudi i doktor Igor Perišić u svojoj knjizi „Srpski (o)kvir“ koju je objavio Institut za književnost i umetnost u kome Perišić radi kao rukovodilac naučnog odeljenja „Istorija srpske književne kritike i metakritike“.
U pitanju je niz od sedam ogleda, mahom posvećenih srpskoj književnoj tradiciji (Jakov Ignjatović, Stevan Sremac, Stanislav Vinaver, Rastko Petrović, Slobodan Selenić, Borislav Pekić i David Albahari) u kojima autor, na originalan način, razrađuje kvir teorije. U dva slučaja (Marsel Prust i Žan Žene) autor srpsku književnu tradiciju, kroz upoređivanje, vezuje za nasleđe evropske književnosti, dok je u slučaju vezuje za srpsku paraknjiževnost („Staklenac“, Uroš Filipović).
Pri esej posvećen je romanu „Večiti mladoženja“ Jakova Ignjatovića. Perišić primećuje da je Ignjatović u svom delu uveo koncept kempa koji je teoretski određen tek u dvadesetom veku, dakle nekoliko decenija nakon što je objavljeno ovo delo. Osim ovoga, Ignjatović je svojom spisateljskom pronicljivošću naslutio i koncept homoseksualnog identiteta mnogo pre nego što je ovaj i definisan.
Drugi esej Perišić posvećuje Doki, toj čudnoj tetki u romanu „Zona Zamfirova“ Stevana Sremca. Doku je Sremac više puta morao da proglasi ludom kako bi od njene potencijalno subverzivne rodne transgresije zaštitio patrijarhalni poredak. Tek kada nam kvir teorije skrenu pažnju na ovu čudnu tetku, koja sedi kao muškarac, a puši kao Tučin, mi možemo primetiti da tu zaista ima nečega čudnog, da ne kažemo kvir.
Treći esej se bavi najzanimljivijim, od nekoliko, tekstova Stanislava Vinavera o Marselu Prustu. U pitanju je tekst neobičnog naslova „Marsel Prust sazdaje u ropcu svet od uspomena i preobražava ga u marionetski trepetni raj bolesničke žudnje“ na čijem nam kraju Vinaver zapravo poručuje da Prustovo delo nije rastumačeno do kraja i da „ono pruža svakom novom čitaocu pruža nove draži, nove uvide, nove trepete i novu slast i istraživanja i nalaska“. Baš kao što nas i kvir teorije uče.
Četvrti esej je posvećen homoerotizmu u delu „Afrika“ Rastka Petrovića. Petrović je od svih srpskih muških pisaca bio najsvesniji svojih „nevolja sa rodom“. Ističe se i teza da je bio „u najmanju ruku neheteronormativan, sa kvir ili fluidnim seksualnim identitetom“. Kao i u slučaju knjige „Večiti mladoženja“ tako je i kritika sve do 21. veka ignorisala fenomen homoerotike u Petrovićevom delu u kome se ovaj divi muškim tamnoputim telima i pišama.
Peti esej se bavi glavnim „kvir delima“ Slobodana Selenića – „Očevi i oci“ i „Prijatelji sa Kosančićevog venca 7“ u kojoj se ova dva dela dovode u vezu sa kvir nekropolitikama i homonacionalizmom koji je postao relevantan nakon terorističkog napada od 11. septembra 2001. godine, više od decenije nakon nastanka ovih dela.
U šestom eseju Perišić suprotstavlja treći tom „Zlatnog runa“ u kome gej umetnik Simeon Sigetski zauzima centralni deo priče i „Staklenac“, gotovo pornografsko delo Uroša Filipovića da bi u zaključku shvatio da je Pekić javnosti ponudio mnogo subverzivnije delo, dok je Filipovićevo delo glavnog kulturnoideološkog toka.
Fukoovu tezu da je sloboda kao univerzalno dobro uvek pod nekakvim ključem, bilo faktički, kao što je u zatvorima, bilo simbolički, u modernom društvu kao takvom, Perišić, u svom sedmom eseju, potkrepljuje primerima knjiga „Bogorodica od Cveća“ Žana Ženea i „Brat“ našega Davida Albaharija.
Naravno da su u okviru ove knjige mogli biti obuhvaćeni još neki autori i autorke jer, kako to američki teoretičar Majkl Kob primećuje, „Skoro se svaki odlomak teksta može udobno smestiti u ’kvir’, samo ako je čitalac zagrejan za to“. Međutim i sam podnaslov upućuje da su u pitanju „Prilozi za čitanje srpske književnosti u svetlu kvir teorije“, a ne istorija srpske kvir književnosti ili kvir istorija srpske književnosti. U svom uvodnom poglavlju autor nas upućuje na tradicionalne i savremene srpske autore i autorke koji bi mogli biti predmet izučavanja neke nove knjige. Čak i poziva zainteresovane čitaoce da na njegov mejl pošalju informacije koje bi mogle biti iskorišćene u nekom budućem istraživanju. Moramo imati u vidu da ovo nisu konačna tumačenja i analize dela jednom i zauvek data već samo kvir čitanja, podložna promenama i modulacijama. Na to nam skreće pažnju i ona zagrada oko slova „o“ u naslovu.
„Srpski (o)kvir“ je zanimljiva i, na trenutke, veoma zabavna knjiga koja nam neka klasična dela srpske književnosti predstavlja u sasvim novom ili drugačijem svetlu.
Piše: Milan Aranđelović
Više tekstova iz broja 58 – februar 2021. možete pročitati na (Klik na sliku):
Leave a Reply